ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ

ਸਿੱਖ ਇਕ ਦਲੇਰ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਤੇਜਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨੂੰ ਮਨ ਵਿਚ ਪਾਲਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਆਦੀ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਤੇ ਜਿਥੇ ਵੀ ਭਾੲੀਚਾਰਾ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਅਤਿ ਭਾਵੁਕ ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਉਲੱਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਡਟ ਕੇ ਟੱਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਇਕ ਹੜ੍ਹ ਵਾਂਗ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਕੰਢੇ ਤੋੜਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਨਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ ਜੋ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੱਠ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਲੲੀ ਅਤੇ ਡੇਰੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਲੲੀ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਡੇਰੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਗੁਰਮੀਤ ਰਾਮ ਰਹੀਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਲਵਾਦ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲੲੀ ਇਕ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਇਹ ਨਾਂਅ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰਗੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਉਣ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਜਾਮ-ੲੇ-ਇੰਸਾਂ’ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ। ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਤੱਕ ਚਲੇ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੲੀ ਇਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚਲੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰਗੇ ਵਸਤਰ ਤਾਂ ਪਾੲੇ ਹੀ ਹੋੲੇ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਪਗੜੀ ਵਿਚ ਕਲਗੀ ਵੀ ਲਾੲੀ ਹੋੲੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਉਤੇਜਤ ਹੋੲੇ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਉਤਰ ਆੲੇ। ਝੜਪਾਂ ਵੀ ਹੋੲੀਆਂ, ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗੲੀ। ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਹੋੲੇ। ਭੰਨ-ਤੋੜ ਵੀ ਹੋੲੀ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਲੲੀ ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋਸ਼ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨਿਰਲੇਪ ਜਿਹੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ? ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਦਾ ਇਹ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਗਰਮ-ਦਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੲੀ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਲੈ ਲਿਆ।
ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਜੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਡੇਰੇ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਸਬੰਧੀ ਇਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਲੇਟ ਸੀ। ਅਫਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾੲੇ ਜੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਲੲੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਨਾ ਕਰਨ ’ਤੇ ੲੇਨੀ ਦੇਰ ਕਿਉਂ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ। ਪੋਪ ਨੇ ਉਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਦੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਵਰਗਾ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਕੋੲੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇੲੀੲੇ।
ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ ਦੀ ਗ਼ਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਭਾੲੀਚਾਰਾ ਹੋਰ ਭਾੲੀਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਉਸ ਕੋਲ ਮੁਹੱੲੀਆ ਧਨ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾੲੀਚਾਰਾ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਨ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਜੋ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਸੁਧਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋੲੀ ਅਣਚਾਹੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਉਭਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮੂਲ ਦੇ ਦੋ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨ ਲੲੀ ਉਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ੁਦ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿਚਲੀ ਲਾਲ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਲੈ ਲਉ। ਇਹ ਕੱਟੜਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗੲੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸੂਬਾੲੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਸਿੱਖ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਲਵਾਦ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੋ ਇਕ ਪਾਵਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੲੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਲਵਾਦ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਜਦੋਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਵਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੀ ਰਾਹ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵਜਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖਦਸ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਦੀ ਘਟਨਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਉਦੋਂ ਹਾਲਾਤ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗੲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਬਾਹਕੰੁਨ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਫੌਜ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਿਰ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਥੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋੲੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਇਕ ਬੇਰਹਿਮੀ ਭਰੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਰੇ ਗੲੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਗੜ ਗੲੀ ਸੀ। ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਵੱਡੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਿਹਰਾ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨੂੰਹ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੈ। ਤੁਰਕੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਮਾਰਚ ਕੱਢ ਕੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਿਹਚਾ ਪ੍ਰਗਟਾੲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਰੂਪੀ ਤਿੰਨ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਖਾਸਾ ਬਹੁਲਵਾਦ ਹੀ ਹੈ।

(ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ)
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ